اسماعیل بن حماد کوفیاِبن حَمّاد، ابوحیّان اسماعیل بن حمّاد بن ابو حنیفه کوفی، قاضی و فقیه حنفی (د ۲۱۲ق/۸۲۷م) می باشد. فهرست مندرجات۲ - بیوگرافی ۳ - اساتید فقه ۴ - اساتید حدیثی ۵ - منصب قضاوت ۶ - برکناری از قضاوت ۷ - مذهب ابن حماد ۸ - ابن حماد از نگاه محمد بن عبدالله انصاری ۹ - ابن حماد از نگاه ابن عدی جرجانی ۱۰ - شاگردان روایی ۱۱ - دیدگاه ابن حماد درباره قرآن ۱۲ - شخصیت اخلاقی ۱۳ - آثار و تألیفات ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - نسبنیای بزرگ او اهل کابل بود و برخی او را منسوب به بابل یا انبار یا نسا یا ترمذ دانسته‌اند. [۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۵۵.
[۲]
ابن خلکان، وفیات، ج۵، ص۴۰۵.
۲ - بیوگرافیاز اسماعیل نقل شده است که: من اسماعیل بن حمّاد ابن نعمان بن ثابت بن نعمان بن مرزبان، از آزادگان فارس هستم و خداوند هرگز ما را به بردگی نیفکنده است. ۳ - اساتید فقهاسماعیل، فقه را بر مذهب جدّش ابوحنیفه از پدرش حماد و حسن بن زیاد فرا گرفت. ولی جدش را درک نکرد [۳]
عباس، احسان، تعلیقات بر وفیات (ا بن خلکان در همین مآخذ)، ج۷، ص۳۴۹، .
۴ - اساتید حدیثیو نیز از مالک بن مِغْوَل و محمد بن عبدالرحمان بن ابی ذئب و ابوشهاب حنّاط حدیث شنید. ۵ - منصب قضاوتابن حماد در ۱۹۴ق قاضی رصافه بوده و پس از قاسم بن معن قاضی کوفه شد [۶]
صیمری، حسین، اخبار ابی حنیفه و اصحابه، ج۱، ص۱۴۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
و پس از محمد بن عبدالله انصاری از جانب محمد امین به قضاوت جانب شرقی بغداد رسید و مدتی بعد کنار رفت. در ۲۰۸ق محمد بن سماعه - قاضی جانب غربی بغداد [۸]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۰۵.
از قضاوت استعفا کرد و مأمون پس از پذیرفتن استعفای او اسماعیل بن حماد را به جای او تعیین کرد. [۹]
طبری، محمد، تاریخ، ج۸، ص۵۹۷، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
همچنین هنگامی که مأمون یحیی بن اکثم را از قضای بصره معزول کرد، ابن حماد به جای او تعیین شد و در ۲۱۰ق به بصره آمد. [۱۰]
وکیع، محمد، اخبار القضاة، ج۱، ص۱۶۷، بیروت، عالم الکتب.
۶ - برکناری از قضاوتابن حمّاد پس از سالی از قضای بصره برکنار و عیسی بن ابان به جای او منصوب شد، [۱۱]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۲۴۴، قاهره، ۱۳۴۹ق/ ۱۹۳۰م.
اما صیمری می‌نویسد که او در آن مقام بود تا به بیماری فالج مبتلا گردید. [۱۲]
صیمری، حسین، اخبار ابی حنیفه و اصحابه، ج۱، ص ۱۴۳، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۷ - مذهب ابن حمادابن ابی الوفا [۱۳]
ابن ابی الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة،ج۱، ص ۱۴۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
از قضاوت او در رقّه نیز یاد کرده است. وکیع [۱۴]
وکیع، محمد، اخبار القضاة، ج۲، ص۱۶۷- ۱۶۹، بیروت، عالم الکتب.
و صیمری [۱۵]
صیمری، حسین، اخبار ابی حنیفه و اصحابه، ج۱، ص ۱۴۳- ۱۴۵، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
از ابن حماد و قضات او نکته‌های متعدد و جالبی نقل کرده‌اند و اولی، او را سلفی مذهب خوانده است.۸ - ابن حماد از نگاه محمد بن عبدالله انصاریاز محمد بن عبدالله انصاری نقل شده است که از روزگار عمر بن خطاب تا دوران او قاضیی دانا‌تر از ابن حماد نیامده و او در امر قضا از حسن بصری نیز بر‌تر بوده است. [۱۶]
خطیب بغدادی، احمد، ج۶، ص۲۴۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/ ۱۹۳۰م.
[۱۷]
ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، ج۱، ص۲۲۶، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
۹ - ابن حماد از نگاه ابن عدی جرجانیابن عدی جرجانی [۱۸]
ابن عدی جرجانی، الکامل فی معرفهٔ الضعفاء و المتروکین من الرواه، ج۱، ص۳۰۸.
ابن حماد و پدر و جدش را در شمار ضعفا آورده است. ابن جوزی [۱۹]
ابن جوزی، عبدالرحمان،کتاب الضعفاء و المتروکین، ج۱، ص۱۱۰، به کوشش ابوالفداء عبدالله قاضی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
و ذهبی [۲۰]
ذهبی، محمد، ج۱، ص۸۰، المغنی فی الضعفاء، به کوشش نورالدین عتر، حلب، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م.
[۲۱]
ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، ج۱، ص۲۲۶، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
نیز همین قول را نقل کرده‌اند.۱۰ - شاگردان رواییاز ابن حمّاد، غسان بن مفضل غلابی ، عمر بن ابراهیم ثقفی (یا نسفی) [۲۲]
ابن ابی الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة،ج۱، ص۴۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
، سهل بن عثمان عسکری ، عبدالمؤمن علی رازی ، [۲۳]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۶، ص۲۴۳، قاهره، ۱۳۴۹ق/ ۱۹۳۰م.
زعفرانی و عمر بن عبدالله اودی روایت کرده‌اند. [۲۴]
ا بن ابی حاتم، محمد، الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۶۵، بیروت، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
و ابوسعید بردعی از او فقه آموخت. [۲۵]
ا بن ابی الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، ص۱۴۸ حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
۱۱ - دیدگاه ابن حماد درباره قرآناز سعید بن سلم باهلی نقل شده است که ابن حماد در دارالمأمون گفت که: قرآن مخلوق است و این دین من و پدر و جدّ من است [۲۶]
ابن عدی جرجانی، الکامل فی معرفهٔ الضعفاء و المتروکین من الرواه، ج۱، ص۳۰۸.
. از سبط ابن جوزی نقل شده است که ابن حماد این سخن را از روی تقیّه در برابر مأمون گفته است. [۲۷]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۹، ص۱۱۱، به کوشش فان اس، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
۱۲ - شخصیت اخلاقیوی به زهد و عبادت و عدل در احکام مشهور بود. ۱۳ - آثار و تألیفاتاز آثار او الجامع فی الفقه، الردّ علی القدریة، رساله‌ای به بستی و کتاب الارجاء را نام برده‌اند [۲۹]
ابن ابی الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة،ج۱، ص۱۴۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
.۱۴ - فهرست منابع(۱) ا بن ابی حاتم، محمد، الجرح و التعدیل، بیروت، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م. (۲) ا بن ابی الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق. (۳) ابن جوزی، عبدالرحمان، کتاب الضعفاء و المتروکین، به کوشش ابوالفداء عبدالله قاضی، بیروت، ۱۴۰۶ق. (۴) ابن خلکان، وفیات؛ ابن عدی جرجانی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۴ق؛ (۵) ابن ندیم، الفهرست. (۶) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/ ۱۹۳۰م. (۷) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمدسعیدبن‌بسیونی‌زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۸) ذهبی، محمد، المغنی فی الضعفاء، به کوشش نورالدین عتر، حلب، ۱۳۹۱ق/ ۱۹۷۱م. (۹) ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م. (۱۰) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش فان اس، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م. (۱۱) صیمری، حسین، اخبار ابی حنیفه و اصحابه، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۲) طبری، محمد، تاریخ، به کوشش ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م. (۱۳) عباس، احسان، تعلیقات بر وفیات (ا بن خلکان در همین مآخذ). (۱۴) وکیع، محمد، اخبار القضاة، بیروت، عالم الکتب؛ (۱۵) ابن عدی جرجانی، الکامل فی معرفهٔ الضعفاء و المتروکین من الرواه. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوحیان ابن‌حماد »،ج۳، ص۱۱۰۶. |